Reflectie op de troonrede 2023 vanuit samenwerkingsoogpunt

Vorige week dinsdag (19 september) sprak Koning Willem Alexander voor de tiende maal de troonrede uit. Ik heb n iet alle troonredes erop nageslagen, maar de Koning heeft het als symbool van nationale verbondenheid in zijn publieke optredens vaak over samenwerking. Ook deze tiende troonrede geeft een mooi inkijkje in de stand van samenwerking in Nederland anno 2023.

Sociale relaties
Het eerste deel van de troonrede onderstreept het belang van sociale relaties voor allerlei type samenwerkingen waarin wij als Nederlanders betrokken zijn en waarmee wij Nederland bouwen aan (brede) welvaart. In onderstaande passages wordt dit mooi verwoord. De rol van bibliotheken als ontmoetingsplek maakt dit belang van ontmoeting heel tastbaar.

“Nederland blijkt keer op keer een land van ondernemende en initiatiefrijke mensen die voor en met elkaar het goede willen doen, in verbondenheid met hun buren, dorp, stad, vereniging of regio.

Ik ontleen er de vaste overtuiging aan dat het maatschappelijk weefsel van onze samenleving bescherming verdient. Er schuilt een grote samenbindende kracht in alles wat mensen met elkaar bereiken in het kleine, het dagelijkse, het gewone. Verbinding ontstaat waar mensen bij elkaar komen. Dat is niet vanzelfsprekend, maar vraagt blijvende aandacht en inzet van ons allemaal.

Ook wil het kabinet de openbare bibliotheek op zoveel mogelijk plaatsen terugbrengen, als plek waar mensen kunnen lezen, leren en elkaar ontmoeten.”

Normen en waarden
Naast de gelegenheid om elkaar te ontmoeten zijn ook gedeelde normen en waarden een belangrijke basis onder het veelheid aan samenwerkingsverbanden die wij in Nederland nodig hebben om de uitdagingen van deze tijd aan te kunnen. Het ontbreken van gedeelde normen en waarden en de toename van botsende  waarden (zoals bijvoorbeeld economische versus ecologische waarden) maken samenwerking er niet makkelijker op.

“Onderhoud van de democratie is niet iets van de overheid alleen. Het vraagt iets van ons allemaal. Democratie is veel meer dan je stem uitbrengen – het is een houding. Het is de bereidheid te luisteren, begrip op te brengen voor andere standpunten en een zorgvuldige afweging van belangen te maken. 

Als verschillen van opvatting verharden tot onoverbrugbare tegenstellingen, tast dat onvermijdelijk het vertrouwen in onze democratische instituties aan, en daarmee het maatschappelijk weefsel dat ons als samenleving bij elkaar houdt.”

Solidariteit
Niet alleen botsende waarden maar ook de afname van onderlinge solidariteit kan voor haarscheurtjes zorgen in onze samenwerkingen. En het samen constructief werken aan de verwerking van onze onvermijdelijke onderlinge conflicten vereist dan ook continue aandacht.

“Voor lang niet iedereen zijn een fatsoenlijk huis, een goede gezondheid en een veilige thuissituatie vanzelfsprekend. Niet elk kind krijgt dezelfde kansen op een goede toekomst en niet iedere inwoner van ons land voelt zich gehoord en gezien. Er is nog altijd discriminatie en racistische uitsluiting in de samenleving.

Ook daarom blijft de verwerking van het slavernijverleden juist na dit herdenkingsjaar in het hele Koninkrijk hoog op de agenda staan. Zodat we na erkenning en excuses samen mogen werken aan heling, verzoening en herstel.”

Drie basis ingrediënten voor samenwerking (HOE) in Nederland:

1. constructief omgaan met conflicten 
2. gedeelde normen en waarden
3. hechte sociale relaties. 

Deze herkennen we ook in ons bouwenstenenmodel uit onze adviespraktijken. Maar WAAROM zijn deze zo van belang? Zijne Majesteit beschrijft namens het kabinet drie buitenlandse en vijf binnenlandse uitdagingen waarin expliciet de dynamiek van samenwerking een sleutelrol vormt. 

Buitenlandse uitdagingen: Geopolitiek, handel en ontwikkelingssamenwerking

Geopolitiek: “In een wereld van toenemende dreiging en machtspolitiek is versterkte internationale samenwerking van groot belang, zowel binnen de EU als met andere gelijkgestemde landen, zoals de Verenigde Staten. Nederland steunt het uitgangspunt van ‘open strategische autonomie’. Europa moet minder afhankelijk worden van Rusland, China en andere landen.” 

Handel: “Ook in het internationale handelsbeleid werkt het kabinet aan economische weerbaarheid en het verlagen van ongewenste strategische afhankelijkheden.” 

Ontwikkelingssamenwerking: “Op het gebied van ontwikkelingssamenwerking richten we ons op de grondoorzaken van armoede, terreur, irreguliere migratie en klimaatverandering. Dat draagt niet alleen bij aan het bereiken van de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties, maar ook aan de stabiliteit en welvaart in de wereld.”

Binnenlandse uitdagingen: Sociaal domein, onderwijs, volkshuisvesting, Arbeidsmarkt, Zorg

Sociaal domein: “Kansengelijkheid, bestaanszekerheid en perspectief bieden aan mensen, vormen de kern van de ambitie waarmee dit kabinet aan de slag is gegaan – in goede samenwerking met gemeenten, provincies en waterschappen. De publieke dienstverlening is de plek waar mensen de overheid vaak voor het eerst tegenkomen. Daar, bij het overheidsloket, moet vertrouwen ontstaan.”

Onderwijs: “Het kabinet blijft inzetten op de aanpak van het lerarentekort, onder andere door regionaal de samenwerking tussen scholen, lerarenopleidingen en gemeenten te bevorderen.”

Volkshuisvesting: “Op het gebied van de volkshuisvesting en ruimtelijke ordening neemt het kabinet de regie om met overheden, bouwers en corporaties meer betaalbare woningen te bouwen. Door in iedere regio bouwafspraken te maken, extra locaties aan te wijzen en financiële steun te geven.”

Arbeidsmarkt: “Voor de arbeidsmarkt is samen met werkgevers en werknemers een uitgebreid pakket maatregelen ontwikkeld dat nu wordt uitgevoerd. Het is belangrijk dat zoveel mogelijk mensen de kans krijgen op een baan, voor hun persoonlijke ontwikkeling, maar ook omdat ons land iedereen nodig heeft. Omdat de arbeidsmarkt verandert, is het belangrijk dat werkenden zich tijdens hun loopbaan blijven ontwikkelen. Het kabinet ondersteunt dit via het Nationaal Groeifonds en met regelingen die bijvoorbeeld gericht zijn op leren en ontwikkelen in het mkb.” 

Zorg: “Met de recent gesloten zorgakkoorden is de basis gelegd om de zorg goed, toegankelijk en betaalbaar te houden voor komende generaties. Hiermee worden curatieve zorg en langdurige zorg beter met elkaar verbonden. Met bijzondere aandacht voor meer regionale samenwerking tussen huisartsen, wijkverpleging, ziekenhuizen, gemeenten en andere partijen.”

Samenwerking als kerncompetentie voor publieke leiders
Kortom, er valt nogal wat te winnen voordat wij als Nederland in staat zijn om goed samen te werken. Maar, zien onze organisaties dit ook en is er voldoende oog voor de complexiteit van samenwerking (tussen organisaties)? Wij zouden graag zien dat organisaties hier (nog) meer oog voor hebben. Dat zij samenwerking als kerncompetentie gaan zien. En deze competentie ook concreet in hun interne opleidingsaanbod aanbieden. 

Een specifieke paragraaf laat mooi zien dat wat er in veel verschillende sectoren speelt; samenwerking is van belang om professionals in de uitvoering meer ruimte te geven om maatwerk te kunnen bieden. En daarmee in staat te stellen om met elkaar, met meerdere organisaties, integraal te kunnen werken. 

Daarom is het cruciaal om uitvoeringsorganisaties eerder te betrekken bij het maken van nieuw beleid, ruimte te geven aan de professionals in de uitvoering,en meer oog te hebben voor de uitvoerbaarheid en gevolgen van wet- en regelgeving.

Huidige wet- en regelgeving en versnipperde geldstromen zoals weergegeven in de Miljoenennota zitten dit voorlopig nog regelmatig in de weg. 

Leiderschap
Een belangrijke uitdaging voor het publieke leiderschap is om de randvoorwaarden te creëren waarin maatwerk en publieke dienstverlening naar een hoger plan kan worden getild. En dit is dan weer een essentiële voorwaarde om het vertrouwen in de overheid zelf op een hoger peil te krijgen. Want met mooie woorden alleen gaan we daar niet komen. Met nieuwe energie bieden wij het komende jaar onze (publieke) leiders onze ondersteuning aan om Nederland op een hoger samenwerkingsniveau te krijgen. Om zo van Nederland een nog veel mooier land te maken.

Jorrit Hoekstra
AlliantiePartners